در سال‌های اخیر، نوسانات شدید در بازار ارز به یکی از چالش‌های عمده اقتصادی ایران تبدیل شده است. با این حال، در یکسال اخیر، شاهد ثبات نسبی در بازار ارز بوده‌ایم که به ‌طور قابل توجهی بر شرایط اقتصادی کشور تأثیر گذاشته است. همچنین طی ماه‌های اخیر، شوک‌های سنگینی به اقتصاد کشور تحمیل شده که هر یک از آنها برای از بین بردن ثبات نسبی ایجاد شده در یکسال اخیر کافی بود. سقوط هلیکوپتر حامل رئیس‌جمهور و همراهان و تنش نظامی میان ایران و رژیم صهیونیستی، دو مورد از مهم‌ترین شوک‌های سیاسی است که طی ماه‌های اخیر حادث شدند، اما تاثیر آنها بر بازار ارز، به مراتب کمتر از نظایر آنها در سال‌های گذشته بوده است.

تدابیری که بانک مرکزی ذیل سیاست تثبیت اقتصادی و با محوریت تثبیت ارزی انجام داد، باعث شد بازار ارز از وضعیت کاملا بی‌ثبات در زمستان ۱۴۰۱ به ثبات نسبی در یکسال و نیم اخیر برسد. در ادامه، برخی از مهم‌ترین اقدامات سیاست‌گذار برای ثبات‌بخشی به بازار ارز و مهار انتظارات تورمی تشریح شده است.

مداخله موثر بانک مرکزی

بانک مرکزی با مداخلات موثر در بازار ارز، به کنترل نوسانات و ایجاد ثبات کمک کرده است. این مداخلات شامل عرضه ارز به نرخ‌های مشخص و تنظیم بازار ارز بوده است. در موضوع مداخله بانک مرکزی در بازار ارز می‌توان گفت در دوره جدید، نحوه مداخله سیاست‌گذار در بازار ارز دگرگون شده و از "ارزپاشی کور" به "بازارسازی" تغییر کرده است.

سیاست‌گذار در دوره جدید، در برابر تعدیل تدریجی نرخ در بازار رسمی و غیررسمی مقاومت نمی‌کند و قائل به حفظ نرخ اسمی ارز نیست. خط قرمز بانک مرکزی اما، رشد یکباره و جهشی نرخ ارز است. به بیان دیگر، سیاست‌گذار ارزی هدف خود را از یک نرخ اسمی ثابت، به یک روند باثبات تغییر داده است. تا زمانی که نرخ ارز در یک روند باثبات تعدیل شود، بانک مرکزی به بازار ورود نمی‌کند. تغییر یکباره و خارج از انتظار نرخ ارز، اما با واکنش و مداخله بانک مرکزی مواجه می‌شود. در این زمان بانک مرکزی با مداخله هدفمند در بازار ارز، نرخ را به کانال قبلی بازمی‌گرداند تا مانع شکل گیری انتظارات در جامعه شود. این رفتار سیاست‌گذار نشان می‌دهد بانک مرکزی از سیاست ارزپاشی کور فاصله گرفته و خود را در قامت بازارساز قرار داده است.

راه‌اندازی و توسعه مرکز مبادله ارز و طلا

راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلا، اقدام دیگر بانک مرکزی بود که به منظور ایجاد یک بازار منظم و شفاف برای معاملات ارز و طلا و کاهش نوسانات و افزایش شفافیت در قیمت‌گذاری انجام شد. بانک مرکزی با راه‌اندازی این مرکز، تلاش کرد عرضه و تقاضای ارز را از بازار غیررسمی خارج و به یک بستر رسمی و قابل تنظیم‌گری منتقل کند. پس از راه‌اندازی این مرکز، رونق بخشی به آن از طریق توسعه ابزارهای معاملاتی در دستور کار بانک مرکزی قرار گرفت. بر همین اساس، بانک مرکزی اعلام کرده که در سال‌جاری ابزارهای معاملات آتی ارز و طلا را در این مرکز راه‌اندازی خواهد کرد تا فعالان اقتصادی بتوانند ریسک نوسان نرخ ارز را پوشش دهند.

تنظیم سیاست‌های پولی

بانک مرکزی با استفاده از ابزارهای پولی مانند افزایش نرخ بهره و کنترل رشد ترازنامه بانک‌ها، سعی کرده است تا عوامل پولی تورمی را مهار کرده و با کاهش فشارهای تورمی از این ناحیه، نوسانات نرخ ارز را مدیریت کند. آخرین آمارها نشان می‌دهد نرخ رشد نقدینگی که در مهر ۱۴۰۰ به ۴۲.۸ درصد رسیده بود، در خرداد امسال به ۲۶.۸ درصد کاهش یافته است. همچنین نرخ رشد پایه پولی پس از یک رشد مقطعی که بخش مهمی از آن به دلیل افزایش نرخ ذخیره قانونی بانک‌ها بود، در پایان خرداد امسال به ۲۳.۳ درصد رسید.

تقویت دیپلماسی بین‌المللی بانکی

بهبود روابط اقتصادی و بانکی با کشورهای دیگر و تلاش برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، به کاهش فشارهای اقتصادی و افزایش ثبات ارزی کمک کرده است. توسعه روابط با کشورهای عضو سازمان شانگهای و پیمان بریکس، انعقاد پیمان پولی دوجانبه با روسیه و اتصال کارت‌های بانکی دو طرف به یکدیگر و طراحی سازوکار تسویه مستقل از غرب، برخی از مهم‌ترین مصادیق دیپلماسی بانکی در دوره جدید بانک مرکزی بوده است.

تثبیت قیمت نفت

تثبیت قیمت نفت در بازارهای جهانی و افزایش درآمدهای ارزی ناشی از صادرات نفت، در افزایش ذخایر ارزی کشور و ایجاد ثبات در بازار ارز موثر بوده است. افزایش درآمدهای نفتی همچنین باعث بهبود وضعیت مالی دولت شده و همین موضوع به کاهش سرعت رشد کل‌های پولی کمک کرده است.

بودجه بندی ارزی و مدیریت عرضه و تقاضای ارز

یکی از اقدامات بانک مرکزی در این دوره، مدیریت عرضه و تقاضای ارز بوده است. بانک مرکزی با تدابیر مختلف تلاش کرده عرضه ارز را افزایش داده و در مقابل تا حد ممکن مانع رشد تقاضای ارز و بر هم خوردن تعادل بازار شود. در همین راستا سیاست‌گذار با اجرای سیاست‌های محدودکننده در زمینه واردات کالاهای غیرضروری، تقاضای ارز کاهش یافته و این امر به کاهش فشار بر بازار ارز کمک کرده است. در حوزه مدیریت تقاضا، انتقال بخشی از تقاضا از ارزهای پرمصرف به ارزهای محلی، از دیگر اقدامات سیاست‌گذار برای مدیریت تقاضای ارز بود. بارزترین مصداق در این موضوع، تخصیص دینار به جای دلار به زائران اربعین است. در مراسم اربعین سال‌جاری و سال گذشته، بانک مرکزی با تخصیص دینار عراق به جای دلار به زائران و البته هدایت این تقاضا به مرکز مبادله به عنوان بازار رسمی ارز، بخشی از فشار تقاضای دلار را کاهش داده و همچنین مرجعیت مرکز مبادله برای تامین نیازهای ارزی را ارتقا داد.

کاهش تدریجی فاصله نرخ ارز در بازار رسمی و آزاد

طی ۵ ماه نخست سال ۱۴۰۳، فاصله نرخ ارز مرکز مبادله و بازار آزاد به کمترین حد خود از زمان افتتاح این مرکز تاکنون رسیده است. تعدیل تدریجی نرخ ارز در مرکز مبادله از یک سو و بازارسازی در بازار غیررسمی برای پیش‌بینی‌پذیر کردن (نه سرکوب نرخ)، باعث شد شکاف نرخ ارز در این دو بازار به تدریج کاهش یابد. علاوه بر کاهش فاصله نرخ‌های مختلف، اقدام دیگر بانک مرکزی برای مهار رانت ارزی، کم کردن دامنه شمول ارز ترجیحی بوده است. مجموعه این اقدامات نشان می‌دهد بانک مرکزی با وجود اعتقاد به ناممکن بودن تک نرخی شدن ارز در شرایط تحریم، تلاش می‌کند تا نظام ارزی کشور در کمترین فاصله با نظام تک نرخی قرار گیرد تا ضمن دستیابی به هدف تثبیت اقتصادی، هزینه‌های اجرای نظام چندنرخی به حداقل برسد.

توسعه ابزارهای مالی جدید

بانک مرکزی تلاش کرده با توسعه ابزارهای مالی جدید، اثربخشی سیاست‌های خود را افزایش دهد. طراحی ابزارهای تامین مالی زنجیره‌ای با همکاری وزارت اقتصاد از جمله برات الکترونیک، یکی از این اقدامات بود. طراحی و توسعه ابزارهای تامین مالی با هدف تامین نقدینگی بنگاه‌ها بدون نیاز تحمیل فشار بیشتر به شبکه بانکی انجام شد. با توسعه ابزارهای تامین مالی زنجیره ای، کارایی سیاست‌های پولی افزایش یافته و همچنین آثار رکودی این سیاست‌ها بر بخش حقیقی کاسته می‌شود.

بانک مرکزی طراحی ابزارها را علاوه بر حوزه پولی، در حوزه ارزی هم در دستور کار خود قرار داده است. طبق اعلام مقامات بانک مرکزی، ابزارهای معاملات آتی طلا و ارز طی هفته‌های آتی در مرکز مبادله رونمایی شده و از این پس مورد استفاده قرار می‌گیرد. با اضافه شدن این ابزارها، امکان پوشش ریسک قیمتی برای فعالان اقتصادی فراهم شده و از این طریق تاثیر نوسانات ارزی بر اقتصاد کشور کمتر می‌شود.

احیای اعتبار سیاست‌گذار و کاهش انتظارات تورمی

اثرگذاری تدابیر بانک مرکزی در حوزه پولی و ارزی، باعث شده انتظارات تورمی هم در این مدت تا حد زیادی فروکش کند. هرچند سیاست‌گذار به صورت مستقل هم برای اثرگذاری بر انتظارات و کنترل آن اقداماتی انجام داده که مداخله در بازار ارز و جلوگیری از رشد افسارگسیخته نرخ، یکی از این موارد است. آخرین شواهد حاکی از کاهش چشمگیر انتظارات تورمی است. جدیدترین آمارها پولی نشان می‌دهد نرخ رشد حجم پول که شاخصی متاثر از انتظارات تورمی است، از ۷۵.۱ درصد در فروردین ۱۴۰۲ به ۲۱.۲ درصد در خرداد ۱۴۰۳ کاهش یافته است.

افزایش اعتبار بانک مرکزی در افکار عمومی در پی اقدامات و دستاوردهای پولی، ارزی و تورمی ماه‌های اخیر سبب شده اثر شوک‌های مختلف بر بازارها به مراتب کمتر از سال‌های گذشته باشد. به نظر می‌رسد افکار عمومی به این باور رسیده که بانک مرکزی در دوره جدید، کارآمدی مقابله با نوسانات را داراست و بر همین اساس، بروز رفتارهای هیجانی به کمترین سطح خود در سال‌های اخیر رسیده است.

در مجموع، ثبات ارزی یکسال و نیم اخیر نتیجه مجموعه‌ای از سیاست‌های مؤثر بانک مرکزی و عوامل اقتصادی داخلی و خارجی است. با مداخلات مؤثر، ایجاد مرکز مبادله ارز و طلا، و تنظیم سیاست‌های پولی، بانک مرکزی توانسته است به کاهش نوسانات و افزایش پیش‌بینی‌پذیری نرخ ارز کمک کند. استمرار این سیاست‌ها و بهبود عملکرد بانک مرکزی می‌تواند به تقویت پایه‌های اقتصادی کشور و افزایش رشد پایدار منجر شود. با توجه به چالش‌های موجود، نیاز به همکاری بین‌نهادی و مدیریت هوشمندانه منابع ارزی احساس می‌شود تا بتوان به ثبات پایدار در بازار ارز دست یافت و از نوسانات آینده جلوگیری کرد.

حمید کمار- پژوهشگر اقتصادی